از نگاه عربی: متفکران معاصر ایران و جهان عرب (۲) محمد عِمارَه: از مارکسیسم تا سلفی‌گری

محمد عِمارَه (۱۹۳۱ ـ ۲۰۲۰) از پرکارترین و برجسته‌ترین متفکران معاصر مصری و از چهره‌های تأثیرگذار در اندیشۀ اسلامی قرن بیستم بود. او همۀ مقاطع تحصیلی را در دانشکدۀ دارالعلوم دانشگاه قاهره به انجام رساند: در سال 1956 کارشناسی زبان عربی و علوم اسلامی، در سال ۱۹۷۰ کارشناسی ارشد علوم اسلامی با گرایش فلسفۀ اسلامی، سرانجام در سال 1975 دکتری خود را در همان رشته گرفت. او کوشید تا میان اسلام و مفاهیم جدیدی چون آزادی و عدالت اجتماعی و مردم‌سالاری پیوند برقرار کند؛ ولی زندگی فکری او مسیری پیچیده و پُرفرازونشیب را طی کرد. عماره در جوانی با اندیشه‌های چپ و مارکسیستی آشنا شد، سپس به «چپ اسلامی» گرایش یافت و در دهه‌های بعد، به‌مرور به سنت‌گرایی سلفی نزدیک شد. او در دورۀ میانی اندیشه‌هایش، بر این باور بود که اسلام دینی تمدن‌ساز و دربردارندۀ ظرفیت‌های نوگرایانه است. از مهم‌ترین دغدغه‌های فکری‌اش در این دوره، دفاع از عقلانیت اسلامی و بازخوانی تراث با نگاه نقادانه و بازسازی مفهوم امت بود. او در نوشته‌هایش با رویکردی آشتی‌جویانه میان سنت و تجدد، می‌کوشید تصویر تازه‌ای از اسلام در برابر چالش‌های مدرنیته ارائه دهد. با این‌حال، در سال‌های پایانی عمر، رویکرد او محافظه‌کارانه‌تر شد و درنهایت در ایستگاه سلفی‌گریِ تمام‌عیار و خشونت‌بار لنگر انداخت. به نظر می‌رسد این تحول، نه روندی طبیعی از رشد و تعمیق، بلکه نوعی «ترقّیِ معکوس» بود: مهاجرت از عقلانیت به تعصب و از تفکر باز و اصلاح‌گرایانه به نوعی تصلب اعتقادی. عماره در سال‌های پایانی عمر، در کنار دفاع بی‌قید و شرط از جریان‌های اسلام‌گرای تندرو، نظیر اخوان المسلمین و داعش، به مخالفت با اندیشه‌های عقل‌گرایانه پرداخت و با وجود تسلط وسیعش بر تراث اسلامی و استقلال حرفه‌ای‌اش از نهادهای رسمی، نوشته‌های اخیر او اغلب با زبان جدلی و گاه تکفیری همراه بود. او همچنین با وجود آشنایی عمیق با میراث فکری پیروان اهل‌بیت، هجومی تند و نامعقول را همچون سَلَفیان علیه اندیشه‌های شیعیان آغازید و افزون بر سخنرانی‌های متعدد، در این خصوص چندین کتاب سیاه کرد. از آثار مهم محمد عماره می‌توان به اسلامی‌سازی معرفت، ابن‌رشد میان غرب و اسلام، و محمد عَبْدُه: تجدید دنیا با تجدید دین نام بُرد. در مقالۀ حاضر، استاد عبدالجبار رفاعی مراحل مختلف فکری محمد عماره را بررسی و نقد کرده است. این مقاله با کسب اجازه از مؤلف به فارسی گردانیده شده است.