مقالۀ حاضر به معرفی، تحلیل و بررسی کتاب المستخلص اثر ابوالفضل (یا ابوالعِفّه) حافظ‌الدین کبیر محمد بن محمد بن نصر بخاری (متوفی ۶۹۳ق) می‌پردازد؛ اثری که یکی از مهم‌ترین فرهنگ‌های لغات قرآنی به زبان فارسی در سده‌های میانه اسلامی به شمار می‌رود. این فرهنگ بر اساس ترتیب سوره‌های قرآن تنظیم شده و واژگان دشوار هر سوره را به فارسی روان و ساده معنی کرده است. افزون بر ترجمه، نویسنده به نکات ادبی، نحوی و صرفی پرداخته و گاه اطلاعاتی در مورد وجه تسمیه سوره‌ها، شمار آیات و مشتقات لغوی ارائه داده است. نگارنده ابتدا به پیشینۀ فرهنگ‌نویسی قرآنی به زبان فارسی از قرن پنجم تا هشتم هجری می‌پردازد و چهار شیوۀ رایج در ترتیب‌گذاری مدخل‌ها را معرفی می‌کند. سپس زندگی‌نامۀ علمی و اجتماعی مؤلف با استناد به منابع تاریخی و تراجم معتبر بازسازی شده است. بخش اصلی مقاله به معرفی ویژگی‌های زبانی و لغوی اثر اختصاص دارد؛ از جمله ثبت صورت‌های کهن واژگان فارسی، تغییرات آوایی و کاربردهای نادر امروزین. نمونه‌هایی از معادل‌های فارسی برای واژه‌های عربی و توضیح حروف مقطعه نیز ذکر شده است. نویسنده همچنین فهرستی مفصل از نسخه‌های خطی شناخته‌شدة المستخلص ارائه کرده و آنها را از نظر تاریخ کتابت، محل نگهداری، ویژگی‌های خط و حاشیه‌نویسی توصیف می‌کند. این فهرست شامل نسخه‌های کهن سده هشتم هجری (مانند نسخۀ ایاصوفیه ۷۱۰ ق و نسخۀ گنج‌بخش ۷۲۲ ق) تا نسخه‌های متأخر سده یازدهم است. در ادامه، تلخیص‌هایی که از این کتاب تهیه شده، از جمله خلاصۀ المستخلص و نیز چاپ‌های مهم معاصر آن معرفی می‌شود. همچنین نسبت و تفاوت این اثر با کتاب‌های هم‌دوره به‌ویژه خلاصه جواهرالقرآن اثر ابوبکر ملتانی، بررسی و تفاوت در ترتیب سوره‌ها و شمار مدخل‌ها تبیین شده است.
نتیجۀ مقاله نشان می‌دهد که المستخلص افزون بر ارزش دینی و قرآنی، منبعی بی‌بدیل برای پژوهش‌های زبان‌شناسی تاریخی و مطالعه فارسی قرآنی در سده‌های میانه است. این اثر با بهره‌گیری از فارسی معیار آن روزگار و ثبت اشکال کهن و گاه منسوخ واژگان، برای محققان حوزۀ زبان و ادبیات فارسی، علوم قرآنی و نسخه‌شناسی اهمیت مضاعف دارد.
)