unavailable
unavailable
در دوره صفوی، صدها شاعر برجسته هستند که افزون بر سرایش غزل، در قالب قصیده یا شکلهای دیگر و حتی ترجیع بند، به سرایش شعر تاریخی هم پرداختهاند. بخشی از آن اشعار مشتمل بر وقایع تاریخی مثل فتحنامهها و مانند آن است و بخشی دیگر، اشعاری در ستایش شاهان و دیگران که ضمن آن وقایع تاریخی را به اشارات یا صراحت گفتهاند. نویسنده در نوشتار پیش رو، مروری بر اشعار حفظی بغدادی از شاعران دوره شاه عباس اول، داشته است. نویسنده در راستای این هدف، نخست برخی توضیحات از جمله توضیحات باستانی راد را درباره حفظی و نسخه دیوان وی، اظهار میدارد. در ادامه، شعر حفظی درباره پدرش را بیان و از باورهای او از جمله باور به مهدویت و شعری در این زمینه، سخن به میان میآورد. سپس، چند مورد از اشعار حفظی در ستایش شاه عباس اول را که در دیوان او آمده، پیش روی خوانندگان قرار میدهد. در نهایت، نوشتار را با بیان شعرهایی از مشرقی شیرازی در ستایش شاه عباس، به پایان میرساند. ا
برخی واژگان در کتاب شاهنامه فردوسی، در معانی و کاربردهایی رخ مینمایند که با تصور ابتدایی یک فارسیزبان امروزین، تفاوتهای معنیدار و بااهمیت دارد و بدون توجه به آنها، مفاد پارهای از بیتها و عبارتهای شاهنامه، روشن نمیشود. نویسنده در نوشتار پیش رو میکوشد تا معانی دو واژه «پهلوان» و «خادم» را که از واژگان پرکاربرد و کلیدی در شاهنامه فردوسی هستند، مورد مداقه قرار دهد. از این رو، به ذکر شاهدمثال هایی از متن شاهنامه میپردازد. سپس معنای مصرع «ورا پیش من رفتن آیین بود» و مقصود فردوسی از «وی» در «ورا» را بررسی میکند. نویسنده در راستای این هدف، پس از بیان دیدگاه برخی از شاهنامه پژوهان، دیدگاه خود را عرضه داشته و بیان میدارد که «ورا پیش من رفتن آیین بود» یعنی: نزد من و به باور من که سیاووشم، روان شدن فرمان شاه، آیین و عین صواب است. / صواب آن است که حکم شاه نفاذ یابد و من سیاووش، فرمان شاه را امتثال کنم. به این ترتیب، وی در ورا به فرمان شاه برمیگردد. در نهایت، با بررسی معنای واژه بهتری در بیت گذشتم ازین سد اسکندری / همه بهتری باد و نیکاختری، نوشتار را به پایان میرساند.
با وجود نقد و بحثهای متعدد درباره منظومههای جعلی و منسوب به عطار نیشابوری (627ق)، هنوز هویت واقعی سرایندگان اصلی هیچ یک از آنها شناسایی نشده است. از میان این منظومهها، دو منظومه مظهر العجائب و لسان الغیب سروده شاعری شیعی از قرن نهم هجری است که برای تمایز از عطار نیشابوری او را با نام عطار تونی میشناسیم. در این مقاله هویت واقعی او با توجه به دو نسخه خطی بهدستآمده به خط او شناسایی شده است (کتابخانه ملی روسیه، ش IV.2.57؛ کتابخانه مؤسسه لغتنامه دهخدا، ش 6). نظامالدین احمد بن حسین بن محمد شاه غفاری تونی در سده نهم میزیست و نسب خود را به ابوذر غفاری میرساند. او در انجامه دو نسخه مذکور اطلاعات مهم و قابل توجهی درباره شرح حال خود به دست داده که جزئیات آنها در مقاله به دقت بررسی و ارزیابی شده است. غفاری به دلیل کتابت نسخهای از مظهر العجائب که شامل تفضیل علی(ع) بر صحابه بود در 883ق در سمرقند محکوم به اعدام شد؛ ولی با وساطت خواجه عبیدالله احرار و شیخالاسلام هرات از مرگ رهید. در این واقعه کتاب مظهر العجائب در مدرسه سلطان الغ بیگ در سمرقند سوزانده شد. بعد از این اتفاق از سمرقند به هرات رفت و در پی آن سفرهای متعددی کرد. به طوری که در 883ق در سمرقند، 884ق در هرات، 894ق در زاویه بسطامیه قاهره، 896ق در مراغه و تبریز و 899ق در کاشان بود. او در حله نقارهخانهای برای مقام صاحب الزمان(ع) و در مراغه زاویهای برای اقامت فقرا و مسافران به نام غفاریه ساخت و وقف کرد. این اطلاعات تنها اطلاعات قطعی و غیر قابل خدشه درباره زندگی غفاری است و به اشعار او در این خصوص در اغلب موارد نمیتوان استناد کرد. چون انتساب منظومه مظهر العجائب به عطار باعث جدالهای پردامنهای درباره مذهب عطار در دوره صفویه و حتی شک در انتساب تذکرة الاولیاء به او شد، این جدالها در ادامه گزارش شده است. در پایان مقاله هم سایر آثار منسوب به عطار دستهبندی و تاریخ احتمالی سرایش بعضی از آنها بررسی شده است.
نسخۀ قرآن به شمارۀ 4129، مورَّخ 583 هجری در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (تهران)، درواقع حاوی یکی از تفاسیر مهم شیعی است که تاکنون ناشناخته باقی مانده است. در برخورد اولیه با این نسخه، ظاهر آن را متفاوت از سایر نسخههای قرآنی مییابیم، اما در حقیقت، این نسخه را باید اثری مرکب از متن قرآن، اختلاف قرائات عشرة و تفسیر قرآن به شمار آورد، هرچند فهرستنویس کتابخانه، آن را در شمار قرآنها ثبت کرده و در معرفیاش به توصیفی ظاهری بسنده کرده است. از آنجا که این نسخه همواره در میان قرآنهای کتابخانۀ مجلس جای گرفته، تاکنون کسی به اهمیت حواشی اطراف این نسخۀ قرآن که حاوی تفسیری بسیار مهم و مفقود از میراث شیعه در قرن ششم هجری است، توجه نکرده بود. در سالهای اخیر کوشیدهام، با بازخوانی دقیق این حواشی، متنی مصحَّح و پژوهش شده از این تفسیر شیعی آماده کنم. بر این اساس، نوشتۀ حاضر به معرفی نسخه و کشف هویت مؤلف احتمالی آن یعنی ضیاءالدین ابوالرضا، سیّد فضلالله راوندی (زنده در 571 ق) میپردازد. ازجمله ویژگیهای منحصربهفرد این اثر آنکه در پایان آن و در میان شماری از ملحقات علوم قرآنی، قدیمترین نقد از سوی یک دانشمند شیعی در قرن ششم هجری بر روایت رسمی جمع قرآن به دست زید بن ثابت و در زمان ابوبکر آمده است.
اهمیت اخبار تاریخ طبری درباره واقعه عاشورا، از دیرباز توجه بسیاری از جویندگان تاریخ واقعه کربلا را به این کتاب کهن معطوف داشته است. بخشی از اهمیت اخبار عاشورایی طبری، به بهرهوری گستره طبری از روایات ابومخنف ازدی بازمیگردد. ابوالقاسم پاینده از جمله مترجمانی است که تاکنون بنابر بر روایت طبری از ابومخنف به ترجمه مقتل امام حسین (ع) دست یازیده است. حسین انوری پور در کتابی تحت عنوان استشهاد الحسین (ع) (مقتل الحسین (ع) از تاریخ طبری) که در سال 1397 توسط انتشارات شرکت چاپ و نشر بینالملل به زیور طبع آراسته شده است، ترجمه پاینده را برگرفته و به همراه متن عربی مقتل حسینی تاریخ طبری به صورت عربی به فارسی متقابل، منتشر کرده است. هدف نویسنده در نوشتار پیش رو، نقد این کتاب می باشد. وی در راستای این هدف، نخست پس از بیان مطالبی درخصوص طبری و کتاب تاریخیاش، نقدهای مطرحشده بر آن را مورد بحث قرار میدهد. سپس، موضوع ترجمههای ابوالقاسم پاینده از جمله ترجمه تاریخ طبری را مطرح میسازد. در نهایت، با هدف نقد کتاب انوری پور، ترجمهای را که انوری پور در کتابش به نام ترجمه پاینده به چاپ رسانده با آنچه از پاینده در ترجمه تاریخ طبری به چاپ رسیده، مورد مقایسه قرار داده و شاهدمثالهایی ارائه کرده است.
سخۀ قرآنی به شمارۀ Is1435 در کتابخانۀ چستربیتی (ایرلند)، به سبب یادداشتی که در انتهای آن آمده است، در میان نسخه پژوهان غربی به «قرآنِ ابونعیم بیهقی» شناخته میشود. کسانی که این نسخه یا تصاویر آن را بررسی کردهاند، گمان بردهاند که ابونعیم بیهقی کاتب این نسخه در سال 592 هجری بوده است. اما درواقع این نسخه یکی از هفت سُبْع از قرآنی 7پاره است که سایر بخشهای آن اکنون در کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد نگهداری میشود. تمام این اجزای هفتگانه را ابوالحسن زنگی [زنکی] بن محمد بن علی الجِشُمی در سال 561 هجری بر حرم رضوی در مشهد مقدس وقف کرده بوده است. بررسی این نسخهها نشان میدهد که ابونعیم بن حمزة البیهقی، دانشمند کمتر شناخته شدۀ شیعی، هنگام اقامت در مشهد رضوی، در محرم سال 592 هجری، در انتهای یکی از این هفت جزء، یادداشتی کوتاه (دعای ختم قرآن به روایت امام علی علیه السلام) را نوشته، اما وی کاتب متن قرآن نبوده است. این قرآن افزون بر جایگاهش در شناخت تاریخ کتابت و تذهیب مصاحف دوران سلجوقی، اطلاعات مهمی از شیوۀ رسم کلمات قرآن و نوع قرائت رایج در خراسان قرن ششم هجری را به ما ارائه میدهد.
رسالۀ ذکریه یکی از آثار معروف میر سیّد علی همدانی ملقب به علی ثانی و شاه همدان، از عرفای نامدار قرن هشتم است که تاکنون این رساله چندین بار بهصورت مستقل یا همراه با دیگر آثار همدانی به چاپ رسیده است. نگارندگان در خلال تصحیح زاد آخرت اثر ابوحامد محمّد غزالی (450- 505 ق.)، به نسخهای از این اثر که در کتابخانۀ دانشگاه لیدن (شمارۀ 600 از مجموعۀ وارنر) نگهداری میشود، دست پیدا کردهاند. این دستنویس مجموعهای است از چند اثر که مهمترین آنها رسالۀ ذکریۀ است، چراکه تاریخ کتابت این دستنویس سال 811 ق. و بسیار نزدیک به دورۀ حیات میر سید علی همدانی (714- 786 ق.) است. همچنین بر اساس فهرستها، قدیمیترین دستنویس کامل از این اثر به شمار میرود. از میان چاپهای مختلف این رساله، دو چاپ محمد ریاض و فریدون تقیزاده، مهمتر و منقحتر هستند که اولی در ضمن کتاب احوال و آثار و اشعار میر سیّد علی همدانی و شش رساله از وی و دومی بهصورت مستقلبه چاپ رسیده است. نگارندگان در این جستار ضمن معرفی کامل چاپهای قبلی، این نسخه را با هر دوی این چاپها مقایسه کرده و اهمیّت و ویژگیهای نسخۀ لیدن را بهویژه در راستای تصحیح رسالۀ ذکریه نشان دادهاند.
نوشتار حاضر، هجدهمین شماره از سلسله انتشاراتی است که بر یافتههای تاریخ ادبیاتی، متن شناسی و نسخهشناسی تمرکز دارد. برخی از منابع معرفی شده و مطالب مطروحه در این شماره به شرح ذیل است: دو مصحف سدۀ پنجمی به خط کوفی شرقی در پاکستان ارتباط شعری از سید حسن غزنوی با سفینه یا جریدهای از سدۀ ششم هجری «بدر قرن»(!) اصفهانی یا «درمزن» اصفهانی چند اطلاع تازه از زینالدین علی کلاه شیرازی تفسیر دوجلدی فارسی کتابخانۀ مسجد گوهرشاد، مورّخ 897ق «جاست»، همچنان «جاست» تا قرن دهم هجری علامه قزوینی حلالخور
گزیدۀ اشعار سبک هندی اثر علیرضا ذکاوتی قراگزلو که مرکز نشر دانشگاهی در سال 1372 منتشر کرد نخستین گزیدۀ سبک هندی در ایران بود. اثری که دایرۀ منتخباتِ سبک هندی را از سرودههای صائب و کلیم فراتر برد و از دیگر گویندگان و سخنورانی ناشناختهتر در این شیوه شعرهایی درخشان ارائه داد. در این نوشتار سخن بر سرِ چاپ دوم و صورت مفصّل و بازنگریستۀ کتاب گزیدۀ اشعار سبک هندی یعنی کتاب مجموعۀ خیال است؛ برگزیدۀ غزلیات چهلوشش شاعر از بابا فغانی شیرازی تا صفاءالحق همدانی که در سال 1397 از سوی انتشارات فرهنگ نشر نو منتشر شد. در نوشتار پیش رو نخست به مخالفان و موافقان سبک هندی پرداخته شده و سپس به معرفی گزیدهها از سرودههای شاعران سبک هندی از کتاب منتخبات اشعار صائب تبریزی اثر حیدرعلی کمالی اصفهانی (تاریخ نشر: 1305) و دیگر منتخبات تا سال 1397 و نقد و ارزیابی کتاب مجموعۀ خیال. در این بخش ضمن تبیین اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران پس از حملۀ مغول و استیلای صفویان، ویژگیهای اسلوب هندی و اوج و فرود این سبک به بحث گذاشته شده است. از مهمترین مزیتهای مجموعۀ خیال در مقایسه با دیگر گزیدههای سبک هندی این است که بینش فلسفی مؤلف سنجۀ اصلی در برگزیدن شعرها بوده و مؤلف کوشیده با تأمل و تأکید ویژه بر تفکر فردی و اجتماعی هر شاعر، «فردیت» و خصیصههای سبکی و فکری آنان را آشکار کند.
کتاب «ساختار علّیت مخلوق بر اساس دیدگاه ابوالحسن اشعری» برگردانی است فارسی از مقالهای به قلم ریچارد ام. فرانک، یکی از برجستهترین محقّقان غربی در حوزۀ کلام اسلامی، که به بررسی دیدگاه ابوالحسن اشعری در کتاب اللُّمَع در خصوص نقش و نحوۀ علّیّت انسان در صدور افعالش میپردازد. در نوشتار پیشرو، نخست آثار مهمّ فرانک در زمینۀ کلام اشعری و معتزلی بهاختصار معرّفی شده است و به اهمّیّت پژوهشهای وی در این عرصه اشارت رفته و سپس ترجمۀ فارسی به طبع رسیده از مقالۀ مزبور در معرض نقد و سنجش قرار گرفته است. این جستار انتقادی نشان میدهد که ترجمۀ یادشده، گذشته از آشفتگیهای ظاهریِ ناظر به نحوۀ چاپ کتاب، با اشکالات و نقائص چندگانه و چندگونۀ چشمگیری همراه است که از آن جمله است: خطاهای فاحش در خوانش و نگارش اسامی و عبارات، ترجمههای نادرست، گزینش معادلهای مغلوط یا مرجوح، اغلاط املایی و حروفنگاشتی قابلتوجّه، حذف و سقطهای پر شمارِ خُرد و کلان، و سهوها و سهلانگاریها در استفاده از نشانههای ویرایشی و نگارشی.